هر ساله در تاریخ، پنج دسامبر “روز جهانی خاک” با هدف جلب توجه ها به اهمیت خاک و مدیریت پایدار آن، گرامی داشته می شود. شعار امسال روز جهانی خاک “جلوگیری از شوری خاک، افزایش بهره وری خاک” با انگیزه افزایش آگاهی در مورد اهمیت حفظ اکوسیستم های سالم و رفاه انسان عنوان شده است.
روبرو بودن بیش از ۴ میلیون اراضی با مشکل شوری و قلیایی شدن
یکی از مشکلات بخش کشاورزی، افزایش شوری خاک اراضی در کشور است؛ در این باره علیمراد اکبری معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی می گوید:وسعت اراضی قابل کشت کشور ۱۸.۵ میلیون هکتار است که ۸.۷ میلیون هکتار آن در آبخور سدها است و به صورت سنتی آبیاری می شود، تنها ۹.۳ میلیون هکتار از این اراضی فاقد محرومیت و مواد آلی است و مابقی اراضی مرغوبیت و کیفیت لازم را ندارد. همچنین از این میزان اراضی کشاورزی، حدود ۴.۵ میلیون هکتار از اراضی کشور از فرسایش، حدود ۴.۳ میلیون هکتار از اراضی با مشکل شوری و قلیایی بودن روبروست.
آثار ناگوار شوری خاک
امروزه شوری خاک به عنوان یکی از چالش های اساسی در کشور مطرح است که می تواند تاثیر منفی بر امنیت غذایی داشته باشد؛ در این باره دکتر منوچهر گرجی رئیس انجمن علوم خاک کشور می گوید: یکی از چالش های خاک که بسیار جدی‌است، شورشدن خاک است. وقتی اراضی کشاورزی تبدیل به شوره‌زار شوند، کارایی خود را از دست خواهند داد و دیگر امکان کشاورزی در آن‌ها وجود ندارد. شوره‌زارها که خاک در آن‌ها خشک شکننده می‌شود، سبب ایجاد طوفان‌های گرد و غبار و تشدید مشکل ریزگرد می شوند اما نکته قابل توجه اینجاست که این ریزگردها هم اکنون با ذرات تبخیرشده نمک نیز آمیخته شده‌اند و این موضوع آسیب و ضرر شورشدن خاک را دوچندان می‌کند.
رییس انجمن علوم خاک ایران با اشاره به آثار ناگوار آبیاری کشاورزی با آب شور معتقد است: متاسفانه در کشور ما استفاده از آب شور برای آبیاری اراضی و محصولات کشاورزی مشاهده می‌شود. آب شور نه تنها باعث ایجاد مشکل برای گیاهان و رشد آن‌ها می‌شود بلکه خاک را نیز شور می‌کند و در بلندمدت دیگر نمی‌توان از آن خاک استفاده کرد. این چالشی است که در واقعیت ما با آن مواجه هستیم اما در حال حاضر کسی اهمیتی به آن نمی‌دهد.
همچنین دکتر یوسف هاشمی نژاد عضو هیئت علمی مرکز ملی تحقیقات شوری نیز درباره آثار ناگوار شوری خاک معتقد است: در گذشته تصور می‌شد خاک شور تنها باعث اثر اسمزی و سمیت می‌شود اما امروزه دیدگاه‌های جدیدی وجود دارد. خاک شور تنوع زیستی خاک را کاهش می‌دهد و حتی در مناطقی باعث ایجاد چالش‌های اجتماعی و زیست‌محیطی مانند فقر و ریزگرد شده است. همه این‌ها ناشی از شورشدن خاک است.
به گفته هاشمی نژاد در کشورهایی مانند عربستان و ایران، ۵۰ درصد از اراضی تحت آبیاری، شور هستند و هزینه‌ای که شوری بر اقتصاد محیط زیست و کشاورزی وارد می‌کند، سالانه یک میلیارد دلار است.
دلایل شوری خاک چیست؟
شوری خاک عوامل متعدد می تواند داشته باشد که به طور کلی این عوامل را می توان در دو دسته طبیعی و انسانی تقسیم بندی نمود. در این باره یوسف هاشمی نژاد می گوید: عوامل شوری خاک به دو دسته طبیعی و انسانی تقسیم می‌شوند. آبیاری نادرست و زهکشی نامناسب تاثیر زیادی روی شوری خاک دارند. عمده آب‌هایی که مشکل شوری دارند و به‌طور مستقیم سبب شوری خاک می‌شوند، در فلات مرکزی ایران قرار دارند. آبی که کیفیت نامناسب دارد مشکل شوری را تشدید می‌کند. علل شور شدن آب‌های زیرزمینی و سطحی نیز استفاده نامناسب از منابع آب و عبور آن‌ها از گنبدهای نمکی است. متاسفانه آمارها، روند افزایش شوری آب در کشور را نشان می‌دهند و این چالشی جدی برای کشور است
شایان ذکر است علاوه بر شوری و قلیایی شدن، خاک کشور با چالش ها و مسائل متعدد دیگری روبرو است که طبق نظر کارشناسان از جمله این چالش ها می توان به نبود تفکر امانت‌مدار و اخلاق‌محور در بهره‌برداری صحیح و پایدار از خاک و زمین ریخت، نبود حکمرانی خاک و آب، فرسایش خاک، بی‌توجهی به موازین آمایش سرزمین و بارگذاری‌های بی‌رویه، کاهش مواد مغذی و آلی خاک‌ها، تغییر بی‌رویه کاربری اراضی زیست‌پذیر، بیابان‌زایی و گسترش ریزگردها، فرسودگی و خستگی خاک‌ها، تخریب خاک‌ها و انحطاط اراضی، تخریب زیستی خاک و تهدید زندگی خاکزیان و آلودگی خاک‌ها اشاره کرد. مسلما اجرای مدیریت حوزه آبخیز و آبخیزداری نقش مهمی در کاهش مخاطرات و چالش های خاک خواهد داشت.